Rechtsstaat Polen steeds verder onder druk

Naar verwachting bespreekt de Europese Commissie woensdag 29 april de zogeheten Poolse “Muilkorfwet” die op 14 februari 2020 in werking is getreden. Op grond van deze wet kunnen Poolse rechters tuchtrechtelijk worden vervolgd, onder andere vanwege “politieke activiteiten”. Eerder deze maand dreigde het netwerk van de Europese Raden voor Rechtspraak (ENCJ) het lidmaatschap van de Poolse raad te beëindigen. De NVvR vindt het belangrijk om ook in tijden van Covid-19 aandacht te blijven vragen voor de bedreiging van de democratische rechtsstaat.

Als sinds 2015 neemt de Poolse regering maatregelen die stap voor stap de democratische rechtsstaat uitkleden. De president van het Poolse Hooggerechtshof (de Poolse Hoge Raad), Malgorzata Gersdorf, vertelde tijdens het congres van de NVvR eind november hoe die maatregelen er in de praktijk uitzien. Het gaat in de kern om twee ontwikkelingen.

Begin 2018 werd de bestaande Raad voor de rechtspraak in Polen vervangen door een nieuwe raad. Deze zogeheten “neo-KRS” is verantwoordelijk voor de benoeming, plaatsing en bevordering van rechters en bestaat in meerderheid uit leden die worden verkozen door het Poolse parlement. Benoeming, plaatsing en bevordering van rechters ligt daarmee in wezen in handen van politici. Het Netwerk van de Europese Raden voor Rechtspraak (ENCJ) heeft om deze reden de neo-KRS in 2018 geschorst als lid. Op 22 april 2020 heeft de ENCJ aan de neo-KRS laten weten zijn lidmaatschap definitief te willen beëindigen (lees verder).
Het Poolse Hooggerechtshof heeft bij uitspraak van 23 januari 2020 geoordeeld dat rechters die zijn benoemd door de neo-KRS niet aan de voorwaarde van onafhankelijkheid voldoen. Maar op vordering van de president van de Poolse Republiek werd deze uitspraak op 20 april 2020 door het Constitutionele Hof vernietigd.

De tweede belangrijke ontwikkeling is dat aan het Poolse Hooggerechtshof twee aparte kamers zijn toegevoegd: de Disciplinaire Kamer (DK) en de Tuchtkamer (TK). De leden van deze kamers worden door de neo-KRS benoemd. Deze kamers beslissen over de disciplinaire maatregelen tegen en tuchtrechtelijke bestraffing van rechters, in het geval zij iets doen dat in de ogen van de DK en TK niet door de beugel kan. Zelfs als een lagere Poolse rechter een zogeheten prejudiciële vraag stelt aan het Europese Hof van Justitie (CJEU) kan dit een reden zijn om een disciplinaire maatregel op te leggen (zie bijvoorbeeld CJEU, 26 maart 2020, Miasto ?owicz, de gevoegde zaken C-558/18 en C-563/18, ECLI:EU:C:2020:277).

Op 14 februari 2020 trad in Polen de zogeheten “Muilkorfwet” in werking, die tuchtrechtelijke vervolging van rechters mogelijk maakt op grond van politieke activiteiten. Van deze tuchtrechtelijke procedure wordt sindsdien veel gebruik gemaakt. Tot begin april 2020 zijn al ongeveer honderdtachtig tuchtprocedures tegen rechters en ruim honderd tegen officieren van justitie aanhangig gemaakt. Grond voor klachten is bijvoorbeeld kritiek op de mensenrechtensituatie in het land, deelname aan een rockfestival, maar zoals gezegd ook het stellen van prejudiciële vragen aan het Europese Hof van Justitie. Voorbeelden staan in het rapport Justice under pressure dat de Poolse zustervereniging van de NVvR, Iustitia, eerder uitbracht.
Zolang de tuchtprocedure loopt, kunnen rechters worden geschorst en kan hun salaris worden gekort. Dit gebeurde in februari 2020 met Pawel Juszczyszyn. Zijn salaris werd voor onbepaalde tijd met veertig procent gekort, omdat hij als rechter in hoger beroep een onderzoek instelde naar onregelmatigheden bij de aanstelling van rechters die in eerste aanleg een zaak hadden berecht.

Het Europese Hof van Justitie heeft op 8 april 2020 in een kort geding procedure de Poolse regering opgedragen de activiteiten van de Disciplinaire Kamer te schorsen, omdat waarborgen met betrekking tot de onafhankelijkheid ontbraken. Polen moet de Europese Commissie binnen een maand berichten hoe het uitvoering heeft gegeven aan dit arrest.
De Poolse regering vindt echter dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in Polen een interne Poolse aangelegenheid is waarmee de EU zich niet moet bemoeien. DK en TK dreigen op die manier hun werk ongehinderd te kunnen doorzetten.

De NVvR, en met haar veel andere Europese verenigingen van magistraten, benadrukt nogmaals dat de democratische rechtsstaat een fundamentele waarde is van de Europese Unie. Poolse rechters moeten, net als de rechters van alle andere lidstaten, de regels van de EU toepassen. Een Poolse rechter is zo gezegd een directe collega van een Nederlandse rechter, zoals een rechter in bijvoorbeeld de rechtbank Limburg dat is van een rechter in bijvoorbeeld de rechtbank Noord-Nederland. Het is niet voorstelbaar dat in een deel van de Europese ruimte van vrijheid, veiligheid en recht de naleving van het recht niet wordt verzekerd door een onafhankelijke rechter. De onafhankelijke rechter moet er niet alleen zijn in Nederland, maar ook in Polen. Door de hierboven geschetste ontwikkelingen dreigt het beginsel van vertrouwen in de rechtstaat en daarmee de grondslag voor erkenning van rechterlijke beslissingen ernstig en onomkeerbaar te worden geschaad. Het is om die reden van groot belang dat de Europese Commissie en individuele lidstaten druk op Polen blijven uitoefenen.