Taak van de rechter: Toga op de tocht
22 november 2022Bron: Trema 7 / najaar 2022
Beslecht de rechter alleen een juridisch geschil of lost hij ook problemen op? Die tegenstelling staat vaak centraal als het over de taak van de rechter gaat. Volgens Robine de Lange-Tegelaar hoort wijkrechtspraak thuis bij het rechterlijk domein. Ruth de Bock bakent dat domein liever strikter af.
‘De Nederlandse civiele rechter is een geschilbeslechter. Zij beslist op grond van de juridische regels die er zijn en handhaaft daarmee het objectieve recht.’ Advocaat-generaal bij de Hoge Raad, Ruth de Bock, kan het niet simpeler formuleren. Of het nu gaat over het arbeidsrecht, het consumentenrecht of een onrechtmatige daad, het gaat erom dat mensen hun recht moeten kunnen realiseren. Als voorbeeld noemt ze de chaos die deze zomer op luchthaven Schiphol ontstond.
‘Mensen hebben eindeloos staan wachten en zijn ofwel spullen kwijtgeraakt of hebben hun vlucht gemist. Daardoor ze ook financieel vaak behoorlijk het schip ingegaan, omdat ze bijvoorbeeld al auto’s of accommodaties hadden gehuurd. Op grond van de rechtsregels die er zijn, staat onmiskenbaar vast dat zij recht hebben op terugbetaling van dat geld. Toch is dat tot op de dag van vandaag nog in lang niet alle gevallen gebeurd. Dat is onrecht, een soort recht van de sterkste. In zo’n geval moet er een rechter beschikbaar zijn. Niet om maatschappelijke effectief te zijn, niet om te zoeken naar achterliggende belangen, niet om de problemen van de luchthaven op te lossen, maar om ervoor te zorgen dat de gedupeerde mensen hun geld krijgen. Ik zeg niet dat honderdduizend mensen in hun eentje een procedure moeten beginnen, maar namens hen zou bijvoorbeeld de Consumentenbond een kortgeding kunnen aanspannen en de rechter kunnen vragen om Schiphol en/of die individuele luchtvaartmaatschappijen te dwingen ervoor te zorgen dat er binnen drie weken een fatsoenlijke terugbetalingsregeling ligt.’
Niet dat te lang wachten in een rij op Schiphol het allergrootste onrecht is, beaamt De Bock. ‘Maar als zaken als deze niet worden opgepakt, ondermijnt dat het vertrouwen van de burger in het recht. Als mensen lezen hoeveel winst de KLM het eerste half jaar heeft geboekt, voelen ze zich genaaid. Denk ook aan de aardbevingsschade in Groningen. Ook daar zijn nog steeds veel mensen die wachten op rechtsherstel. Dat werkt ondermijnend voor de rechtsstaat. ’ Daarmee komt volgens De Bock ook de toga op de tocht te staan; toegang tot recht is er blijkbaar niet voor iedereen. ‘Dus in plaats van maatschappelijk effectieve rechtspraak denk ik: ga eerst maar eens zorgen dat mensen gewoon hun recht krijgen.’
Betalingsmoeras
De Bock is zeker geen tegenstander van laagdrempelige rechtspraak. Een instantie waar mensen goedkoop en snel hun recht kunnen halen, juicht ze toe. Het is volgens haar ook een goede zaak als een onwillige partij kan worden gedwongen mee te werken aan het beslechten van het geschil op een laagdrempelige manier, zodat de weg van art. 96 Rv niet meer nodig is. Zij vindt dat er een stap verder moet worden gedacht. ‘Eigenlijk vind ik dat de rechtspraak proactiever moet worden,’ zegt De Bock. ‘Zet maar op de website waar mensen heen kunnen om hun recht te halen. Plaats daar ook standaard-dagvaardingen of verzoekschriften in veelvoorkomende zaken, die mensen alleen maar hoeven in te vullen..’
‘In de winter zal naar alle waarschijnlijkheid een heel ellendig betalingsmoeras ontstaan vanwege de hoge energieprijzen’
Als het om het oplossen van problemen in de wijk gaat, is De Bock huiveriger. Ze is bang dat de rechtspraak verwachtingen wekt die zij niet kan waarmaken. ‘In de winter zal naar alle waarschijnlijkheid een heel ellendig betalingsmoeras ontstaan vanwege de hoge energieprijzen,’ legt ze uit. ‘Dat heeft allemaal nare gevolgen. Mensen komen met hun huur in de knoop, wat stress oplevert, wat voor relatieproblemen zorgt, van alles. Ik vind dat je mensen op het verkeerde been zet om dan te spreken over maatschappelijk effectieve rechtspraak. Dit zijn geen problemen die de rechter kan oplossen. De rechtspraak heeft nul komma nul te zeggen over de hoeveelheid geld die mensen tot hun beschikking hebben. Dus het enige wat de wijkrechter in zo’n geval kan doen, is iemand doorverwijzen naar de schuldhulpverlening. Dat is positief, hoewel schuldhulpverlening op zich ook geen oplossing biedt. Want achter dit probleem zit gewoon het structurele probleem dat de lonen en de uitkeringen geen gelijke tred houden met de omhoogschietende prijzen.’
De rechter als hulpverlener zorgt voor verwarring en schept valse verwachtingen, oordeelt De Bock. ‘Want daarmee miskent men wat de rechter doet, namelijk beslissen en oordelen tegen de achtergrond van het recht. Stel dat iemand een auto heeft gekocht en die in termijnen afbetaalt. Hij raakt in de financiële problemen en kan de betalingen niet meer voldoen. De garage spant een procedure aan. De rechter als probleemoplosser kan dan zeggen: u hoeft niet alles te betalen, want ik zie dat u geen geld heeft. Of betaal maar de helft in termijnen. Mooi als dat kan hoor, maar aan de andere kant zit een bedrijf dat zijn geld niet krijgt. En wat doe je dan met het probleem? Een betalingsregeling lost het eigenlijke probleem niet op. Ik wil niet formalistisch overkomen, want dat ben ik helemaal niet, maar de rechter moet niet haar eigen legitimiteit op het spel zetten door zich te presenteren als probleemoplosser.’
Eerst de mens
Volgens de president van de rechtbank Den Haag, Robine de Lange-Tegelaar, beperkt de taak van de toga zich niet tot het effectueren van het materiële recht. ‘De rechter heeft zoveel meer taken dan alleen beslechten en berechten. De civiele rechter is bijvoorbeeld heel goed in staat te beoordelen wanneer een oplossing via een schikking mogelijk is en wanneer zij een geschil met een vonnis moet beslechten. En als het lukt via een schikking gaat het toch vaak om het oplossen van een probleem dat verder gaat dan alleen maar dat ene juridische knelpunt.’
De tegenstelling “probleemoplosser” versus “geschilbeslechter” is volgens De Lange een schijntegenstelling die geen recht doet aan de werkelijkheid. De rechter kent veel verschillende hoedanigheden en rollen. Zij is niet alleen beslechter en berechter, maar ook beschermer, onderzoeker, toetser, vaststeller en vastlegger. ‘Al deze verschillende taken zijn wettelijk belegd bij de rechter.’ In dat licht zijn ontwikkelingen op het gebied van buurt- en wijkrechtspraak volgens de rechtbankpresident alleen maar toe te juichen.
‘De wet is ingedeeld naar rechtsgebied, civiel, familie, straf, bestuursrecht. Niet de persoon staat in de wet centraal, maar de procedure. Bij innovatieve projecten op het gebied van maatschappelijk effectieve rechtspraak, zoals de wijkrechtspraak, de schuldenrechter en de Rotterdamse regelrechter of de Haagse wijkrechter, kijken we eerst naar de mens. De rechter heeft ook de taak te beoordelen wat het effect is van bepaalde beslissingen. Als het om multiproblematiek gaat, is het goed dat er breed wordt gekeken welke interventies nodig zijn om iemand verder te helpen. De rechter ziet met deze aanpak meer van het grote geheel en de rechtszoekende voelt zich meer gezien en gehoord.’
Vroegtijdig, effectief, goedkoop
De Rotterdamse regelrechter is, net als de Overijsselse overlegrechter en de Haagse wijkrechter – niet te verwarren met de wijkrechtspraak waar de ingang veelal strafrechtelijk is – gebaseerd op artikel 96 van het Wetboek van Rechtsvordering (Rv). Dat artikel bestaat al heel lang. Partijen kunnen op grond van dit artikel samen aan de kantonrechter vragen om naar hun geschil te kijken. Doel is om zaken niet verder te laten escaleren door vroegtijdig, goedkoop en effectief te zoeken naar een oplossing. Als partijen er niet uitkomen, hakt de rechter de knoop door. Op dit moment is in het kader van de experimenteerwet een AMvB in voorbereiding die het mogelijk maakt ook naar deze rechter te stappen als de wederpartij niet meewerkt. De Lange verwacht dat daardoor nog meer zaken sneller kunnen worden aangepakt. Op termijn ziet ze kansen om deze laagdrempelige rechtspraak, evenals de schuldenrechter en andere vormen van laagdrempelige oplossingsgerichte aanpak, samen te voegen met de wijkrechtspraak.
‘De rechter heeft ook de taak te beoordelen wat het effect is van bepaalde beslissingen’
‘De rechter gaat niet zelf op zoek naar zaken, we zeggen niet: hebt u een probleem, dan lossen wij dat op,’ pareert de rechtbankpresident de kritiek dat de toch al overbelaste rechtspraak zich met te veel zaken tegelijk bezighoudt. Het gaat om een eenvoudige toegang en een simpele procedure waardoor escalatie kan worden voorkomen. ‘En als sprake is van multiproblematiek moeten we om effectief te zijn breder kijken dan alleen de strafzaak. Bovendien kun je ervanuit gaan dat er vroeg of laat een rechtszaak komt als problemen escaleren: iemand wordt zijn huis uitgezet, de boel wordt ontruimd, er zijn schulden, er is huiselijk geweld. Als dat soort problemen vroegtijdig worden gesignaleerd en aan de rechter worden voorgelegd dan kan dat veel ellende helpen voorkomen. Wij zijn de enige macht die de bevoegdheid heeft te beslissen over iemands portemonnee, zijn bedrijf, zelfs zijn familie. Die wettelijke taak om te beslissen is onze meerwaarde. De rechter kan de knoop doorhakken en juist daarom kan ze van betekenis zijn om te voorkomen dat het nog verder misgaat.’